ΚΡΗΤΟΥ ΤΕΡΡΑ

ΚΡΗΤΟΥ-ΤΕΡΡΑ

Η Κρήτου-Τέρρα  βρίσκεται σε απόσταση 7χμ. Δυτικά της Πόλης της Χρυσοχούς και 1 χμ. νοτιοανατολικά της Δρούσιας σε μέσο υψόμετρο 480 μ,  ανάμεσα στα χωριά  Πάνω και κάτω Αρόδες, Ίνια, Δρούσια, Τέρρα, Γουδί,  Χόλι, Σκούλλι,  Κάτω και Πάνω  Ακουρδάλια, Κάθηκας. Βρίσκεται στο δυτικό τμήμα της μεγάλης γεωγραφικής περιφέρειας των αμπελοχωριών Πάφου-Λεμεσού. Η Κρήτου-Τέρρα παράγει αρκετά και εκλεκτά σταφύλια, όλα σχεδόν τα φρούτα και εσπεριδοειδή.

Το πρώτο συνθετικό όνομα του χωριού, σύμφωνα με την επικρατέστερη εκδοχή, προήρχετο από το επίθετο Ερωτοκρίτου, πρώτο οικιστή του χωριού γεγονός που υποδηλώνει ότι πιθανότατα το χωριό να υφίστατο από την Βυζαντινή περίοδο. Στα χρόνια της Φραγκοκρατίας στη περιοχή  κατοίκησαν Φράγκοι Φεουδάρχες, που είχαν το χωριό  ως φέουδο και πρόσθεσαν στο όνομα Κρήτου το φράγκικο όνομα Τέρρα που σημαίνει στα φράγκικα  γη. Δηλ. η γη του Ερωτοκρίτου, σιγά, σιγά όμως για χάρη συντομίας κατέληξε  σε  Κρήτου-Τέρρα.

Το χωριό είναι γενέτειρα  πατρίδα τριών σπουδαίων ανδρών που έζησαν στα χρόνια της Τουρκοκρατίας –του δραγουμάνου Χατζηιωσήφ, του δραγουμάνου Χατζηγεωργάκη Κορνέσιου, και του αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού. Επίσης στην Κρήτου-Τέρρα γεννήθηκε και μεγάλωσε ο Χριστόδουλος Μιχαήλ Τζιαπούρας,ένας από τους μεγαλύτερους ποιητάρηδες της Κύπρου.

Το τοπίο της Κρήτου-Τέρρας, που είναι ένα από τα ωραιότερα και γραφικότερα χωριά της Πάφου, βυθισμένο στο πυκνό πράσινο λόγω των άφθονων νερών, είναι διαμελισμένο από δύο  μεγάλα ποτάμια και άλλα δύο μικρότερα. Το χωριό δέχεται μια ετήσια  βροχόπτωση γύρω στα 630 χιλιοστόμετρα ,που είναι σχετικά πολύ πιο ψηλή από τη μέση όμβρηση της Κύπρου, η οποία είναι 489 χιλιοστόμετρα. Το γεγονός αυτό συμβάλλει ώστε πολλά ρυάκια να διατηρούν νερό στην κοίτη τους για αρκετούς μήνες ,κυρίως τους χειμερινούς και ανοιξιάτικους.

Η Κρήτου-Τέρρα διαθέτει το τέταρτο σε μέγεθος κεφαλόβρυσο στην Κύπρο, ύστερα από τα κεφαλόβρυσα της Κυθρέας, Της Λαπήθου, και του Καραβά. Το νερό του κεφαλόβρυσου άλλοτε ήταν άφθονο και ικανό ν’ αρδεύσει άνετα τα πολλά και μεγάλα περβόλια του χωριού. Όμως  μετά τους σεισμούς του 1953 η στάθμη των νερών κατήλθε χαμηλότερα, έτσι που σήμερα για την εξασφάλιση ικανοποιητικών ποσοτήτων αρδεύσιμου νερού ,παρίσταται ανάγκη να γίνεται άντληση από δύο τουρμπίνες κοντά στο κεφαλόβρυσο.

Στην περιοχή του χωριού καλλιεργούνται  αμπέλια,  κυρίως άσπρο ξυνιστέρι, μαύρο και άλλα οινοποιήσιμα είδη, αμυγδαλιές, χαρουπιές, καρυδιές, ελιές, λίγα εσπεριδοειδή, λεμονιές, πορτοκαλιές, σιτηρά και κηπευτικά φυτά. Η κτηνοτροφία του χωριού, είναι περιορισμένη λόγω του ότι το χωριό βρίσκεται στη ζώνη του αποκλεισμού για γίδες από το καιρό της Αγγλοκρατίας.

Τα άφθονα τρεχούμενα  νερά της Κρήτου-Τέρρας άλλοτε κινούσαν δώδεκα νερόμυλους, που άλεθαν το σιτάρι και το κριθάρι όχι μόνο του χωριανούς αλλά ολόκληρης της γύρω περιοχής. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Κρήτου-Τέρρα ,μετά την Κυθρέα ήταν το δεύτερο χωριό του νησιού με τόσους πολλούς νεροκίνητους αλευρόμυλους. Με το νερό του κεφαλόβρυσου κινούνταν τέσσερις νερόμυλοι.,του Χατζηγιώρκη, του Παπαχριστόδουλου, του Χατζηκωνσταντή και του Φεγγαρά. Το ίδιο νερό κατέληγε στον ποταμό Κρεμιώτη όπου ενώνετο με άλλα νερά που ερχόταν από άλλα ρυάκια και κινούσαν άλλους τέσσερις μύλους. Του Γιαννή  Χειμωνή άλλως, (Σιημωνή) , του Πετρή , του Κωστή και του τούρκου Εμίρ Αλή. Άλλη μια σειρά από τέσσερις μύλους που ανήκαν σε κατοίκους της Κρήτου-Τέρρας υπήρχε  στην περιοχή Τζιμένου, σύνορα με το χωριό  Ακουρδάλια Οι μύλοι αυτοί ήσαν του Χριστόφορου (προπάππου του Δρα Χρίστου Αριστείδη του συγγραφέα), του Χωραττά, του Νεόφυτου Γιάγκου που αναστηλώθηκε πρόσφατα, και του τούρκου Οσμάν Χουρτζή. Όλοι αυτοί οι μύλοι, δύο από τους οποίους είναι μεσαιωνικοί, λειτουργούσαν μέχρι το δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο. Η σταδιακή εγκατάλειψη των νερόμυλων άρχισε μετά το 1937, όταν ο φιλοπρόοδος κάτοικος του χωριού Νικόλας Φιλιππίδης έφερε στο χωριό την πρώτη πετρελαιοκίνητη αλευρομηχανή. Ο ίδιος αργότερα  έφερε και άλλες ισχυρότερες μηχανές που τις χρησιμοποιούσε για κόψιμο και σχίσιμο ξύλων, για κοσκίνισμα και άλεσμα σιταριού και κριθαριού και μίαν  από αυτές το 1957 την μετέτρεψε και την  χρησιμοποίησε για την παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος. Έτσι χάρης στον επιδέξιο μακαριστό Νικόλα Φιλιππίδη η Κρήτου-Τέρρα υπήρξε το πρώτο χωριό της περιοχής και ανάμεσα στα πρώτα χωριά της Κύπρου ,που αν και βρισκόταν τόσο μακριά από την πρωτεύουσα της επαρχίας του ηλεκτροφωτίστηκε. Επίσης είναι και το πρώτο χωριό της περιοχής που στο 1958 ίδρυσε  δικό του κινηματογράφο με ιδιοκτήτη τον Λέανδρο Κούρρη.

Η Κρήτου-Τέρρα είναι ένα από τα πρώτα χωριά της Πάφου και γενικότερα της Κύπρου που είχε δικό του δημοτικό σχολείο από την δεκαετία του 1850. Κατά τον Ιερώνυμο Περιστιάνη στην Κρήτου-Τέρρα ιδρύθηκε αλληλοδιδακτικό σχολείο, το οποίο συντηρούσε ο μητροπολίτης Πάφου Λαυρέντιος (1855-1868). Σ ’αυτό δίδαξε ο ιεροδιάκονος Διονύσιος, που καταγόταν απο την Κρήτου-Τέρρα και είχε σπουδάσει στην Αθήνα με δαπάνη του συγγενούς του Κυπριανού, έξαρχου της Αρχιεπισκοπής. Ο Διονύσιος δίδαξε και στη Γιόλου και στο Κτήμα. Στο σχολείο της Κρήτου-Τέρρας φοιτούσαν παιδιά και από τα κοντινά χωριά, Δρούσια ,Ίνια, Κάθηκα και Αρόδες. Το σχολείο περιλαμβανόταν στον κατάλογο των Ελληνικών Σχολίων που υπέβαλε ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος Α΄ το 1860 στην Τουρκική κυβέρνηση. Ο Διονύσιος πέθανε τα Χριστούγεννα του 1863 και έτσι μετά θάνατο του το σχολείο έπαυσε να λειτουργεί. Το σχολείο επαναλειτούργησε λίγο αργότερα με δάσκαλο τον Παπανικόλα που δίδασκε τα κοινά γράμματα. Στο σχολείο της Κρήτου-Τέρρας κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19^ου αιώνα δίδαξε και ο Κριτιώτης ποιητάρης, Χριστόδουλος  Μ. Τζιαπούρας, που διετέλεσε δάσκαλος σε πολλά χωριά της Κύπρου.

Η κύρια εκκλησία του χωριού είναι αφιερωμένη στην Παναγία  Χρυσελεούσα. Αυτή κτίστηκε το 1804 από τον Χατζηγεωργάκι Κορνέσιο, που είναι συνήθης  καμαροσκέπαστη, αγροτική βασιλική με πολλές εικόνες, από τις αρχές του 19^ου αιώνα και μετά. Γύρω από το χωριό υπάρχουν είκοσι περίπου εξωκλήσια, όπως του Αγίου Γεωργίου(υπάρχουν τέσσερα ομώνυμα εξωκλήσια), Αγίου Θεράποντος, Αγίου Θεοδώρου, Αγίου Ευτυχίου, Αγίου Ευσεβίου(Εψέφιου), Αγίου Ηλία, Αγίας Αικατερίνης, Αγίας Παρασκευής, Αγίας Ελένης, Αγίας Ειρήνης, Αγίας Αφινιάς και άλλα. Τα περισσότερα είναι ερειπωμένα. Τα πιο καλά διατηρημένα είναι του Αγίου Γεωργίου, της Αγίας Παρασκευής, της Αγίας Αικατερίνης .Σε μερικά από αυτά όπως του Αγίου Θεοδώρου της Αγίας Αικατερίνης σώζονται  και τοιχογραφίες.

Τα σημαντικότερα τοπωνύμια του χωριού είναι. Κεφαλόβρυσο, Αγία Φινειά, Κοράκου, Λαχή, Φυτεύκια, Διγενής, Λινοβρόχος, Μυλάρι, Βοκολόμαντρα, Λαόνα,  Αγιόπετρα,  Μοσφιλιές, Χασκάς, Σρατουρά κ.ά.

<pΑπό συγκοινωνιακής απόψεως η Κρήτου-Τέρρα συνδέεται με ασφαλτοστρωμένους δρόμους με το τουρκοκυπριακό χωριό Τέρρα  (περί το 1,5 χιλιομ) στα δυτικά με το δρόμο Πάφου- Πέγειας- Κάθηκα-Πόλης, ανατολικά με τον κύριο δρόμο Πάφου- Στρουμπιού- Πόλης και νοτιοανατολικά με τον κύριο δρόμο Πάφου- Γιόλου- Πόλης.

Το 1881 η Κρήτου-Τέρρα είχε 555 κατοίκους και ήταν το τρίτο μεγαλύτερο σε πληθυσμό χωριό της επαρχίας τουμετά τα χωριά Πέγεια και Δρούσια. Το 1891 οι κάτοικοι της μειώθηκαν στους 548 αλλά αυξήθηκαν στους 617 το 1901και 696 το 1911.Με βάση την απογραφή πληθυσμού του 1911 η Κρήτου-Τέρρα ,ήταν το τέταρτο σε πληθυσμό χωριό της επαρχίας του μετά τα χωριά  Πέγεια, Γεροσκήπου, και Πόλη. Από το 1920 και μετά ο πληθυσμός του χωριού αρχίζει να μειώνεται. Έτσι το 1921 οι κάτοικοι μειώθηκαν στους 624 και τ0 1931 στους 526, ενώ το 1946 αυξήθηκαν στους 648 από τους οποίους οι 550 ήσαν έλληνες και οι 98 Τούρκοι. Στις επόμενες δεκαετίες λόγω της αποδημίας και της αστυφιλίας που άρχισαν να παίρνουν μεγαλύτερες διαστάσεις, το χωριό παρουσίασε σημαντική πληθυσμιακή μείωση. Έτσι  το 1960 οι κάτοικοι μειώθηκαν στους 518 (460 Έλληνες και 58 Τούρκοι).

Μετά το 1964 το χωριό από μεικτό μετατρέπεται σε αμιγές ελληνικό, γιατί εξαιτίας των διακοινοτικών ταραχών που ακολούθησαν την ανταρσία των Τουρκοκυπρίων, οι Τουρκοκύπριοι κάτοικοι της Κρήτου-Τέρρας εγκατέλειψαν το χωριό και μετακινήθηκαν σε γειτονικά αμιγή τουρκοκυπριακά και μεικτά χωριά στο πλαίσιο οδηγιών της Άγκυρας και της Τ.Μ.Τ  για δημιουργία στο νησί ισχυρών τουρκοκυπριακών θυλάκων.

Μετά την ανάπτυξη που γνώρισε η πόλη της Πάφου μετά τα τραγικά γεγονότα του 1974 και την εγκατάλειψη του μεταλλίου της Λίμνης, στο οποίο απασχολούνταν αρκετοί κάτοικοι του χωριού, ο πληθυσμός της Κρήτου-Τέρρας μειώθηκε ακόμη περισσότερο. Έτσι ενώ το 1973 οι ελληνοκύπριοι κάτοικοι ήσαν 342, το 1976 μειώθηκαν στους 316 και το 1982 στους 245.Σήμερα αριθμοί μόνο 90.